Binnen de christelijke kerk en theologie, zijn maar weinig personen zoveel besproken als Paulus. Zijn brieven zijn door de eeuwen heen gezien als de basis van de christelijke geloofsleer. En niet zonder reden – met recht kan Paulus worden aangemerkt als de eerste christelijke theoloog, al zou hij die woorden zelf nooit gebruikt hebben.

Toch begint een zinvolle studie naar de brieven van Paulus mijns inziens niet bij de theologie, of meer specifiek de dogmatiek, maar bij de geschiedenis. Paulus heeft ons immers geen verzameling dogmatieken nagelaten. Zijn brieven zijn échte brieven, geschreven door een concrete historische persoon, geschreven aan concrete historische gemeenten die te maken hadden met allerlei vragen en problemen.

Willen we dan ook werkelijk begrijpen wat Paulus zei, dan moeten we beginnen met het stellen van historische vragen: hoe zag de wereld van Paulus eruit? Wat weten we eigenlijk over hem? Wat is de sociaal-culturele context van de gemeenten die hij gesticht heeft?

Het zijn dit soort vragen die in deze reeks artikelen centraal staan en die – naar ik hoop – een bruikbaar vertrekpunt vormen bij het verder bestuderen van de brieven van Paulus.

Paulus en zijn wereld

Paulus groeide op in het Romeinse Rijk. Heel het Middellandse-Zeegebied behoorde in die tijd al bij het Romeinse Rijk. En toch, als we spreken over de wereld van Paulus, dan hebben we het over de Grieks-Romeinse wereld. Hoe dat zo?

Voor wie ofwel enige historische interesse heeft, ofwel regelmatig de bioscoop bezoekt, is Alexander de Grote geen onbekende. Na zijn eerste overwinning op de Perzen in 334 v.Chr., veroverde hij in slechts drie jaar tijd het gebied van Griekenland, Klein-Azië, het Midden-Oosten, Egypte en tenslotte Babylon. Overal in zijn rijk stichtte hij nieuwe steden – het bekendst is het Egyptische Alexandrië – waar hij soldaten achterliet.

Door de nieuwe steden verspreidde de Griekse taal, munteenheid en cultuur zich langzaam maar zeker over heel het Middellandse-Zeegebied. Al enkele decennia na de veroveringen van Alexander was duidelijk dat zowel voor de politiek als voor de handel het Grieks langzaam maar zeker terrein won. Bovendien ontstond in de nieuwe steden een nieuwe, Griekse elite, die hun eigen cultuur meenam. Mede omdat de Grieken hun cultuur niet gedwongen probeerden op te leggen aan de lokale bevolking, zagen de overwonnen volken met name in de steden de Griekse cultuur niet als bedreiging. Integendeel: er ging een bepaalde aantrekkingskracht uit van de cultuur van deze nieuwe elite. Wilde je erbij horen, dan moest je de Griekse cultuur tot je nemen. Zo verspreidde de Griekse cultuur zich via de steden en vooral de door de Grieken gestichte nieuwe, hellenistische steden, vrij snel over heel het Middellandse-Zeegebied.

Toen later de Griekse rijken verzwakt waren door het elkaar bevechten en de Romeinen langzaam maar zeker heel het Middellandse-Zeegebied veroverden, voelden zij niet de behoefde om veel verandering te brengen in de situatie. Grieks bleef de taal van de politiek en de handel; het was een wereldtaal geworden die niet meer weg te denken was. Bovendien had Rome wel een sterk leger en een sterke wetgeving, maar was de Romeinse cultuur nauwelijks ontwikkeld. De Romeinen namen daarom vrij gemakkelijk de Griekse cultuur over.

Zo zien we dat de wereld van het Nieuwe Testament politiek gezien een Romeinse wereld was, maar cultureel gezien was de Griekse cultuur nog steeds toonaangevend. Vandaar dat we spreken over de Grieks-Romeinse wereld, waarmee we in de praktijk heel het Middellandse-Zeegebied aanduiden.

Hoe past Paulus in die wereld? Hij is opgegroeid in Tarsus, een plaats in Cilicië, in het tegenwoordige Turkije. In Tarsus zal hij al vroeg in aanraking zijn gekomen met de Grieks-Romeinse cultuur en godenwereld. Op allerlei plaatsen in zijn brieven is ook duidelijk dat hij weet waarover hij spreekt. Paulus heeft zich goed kunnen redden in de wereld waarin hij rondtrok om het evangelie te verkondigen. Hij kende de manier van denken en wist waar de gevoeligheden lagen.

Marco Rotman

Drs. Marco Rotman is nieuwtestamenticus. Hij is als auteur verbonden aan de Studiebijbel en is docent Nieuwe Testament aan de Evangelische Theologische Hogeschool in Ede.

Zie de huisregels welk commentaar wordt opgenomen!

Mede mogelijk dankzij