De afgelopen weken zie je een tweetal discussies in de kranten en vooral op de Social Media, de eerste is of de geboortedag van Jezus wel op 25 december is, en de tweede of kerstmis wel een christelijk feest is. Zonder te proberen op beide vragen een antwoord te geven, valt wel een aantal zaken te noemen die enig licht werpen op deze vragen.

Zo wordt regelmatig beweerd dat de geboortedag van Jezus en derhalve ook het vieren hiervan pas eind vierde eeuw voor het eerst voorkomt. Toch blijkt dat al veel eerder er verschillende vermeldingen zijn van de geboortedag. Zo noemt Clemens van Alexandrië (ca. 200 n.C.) 19, 20 april en 20 mei als data voor de geboorte van Jezus (Stromata I.21.146), terwijl Sextus Julianus Africanus (voor 221 n.C.) 25 maart als datum noemt van zowel de aankondiging van Jezus’ geboorte als van zijn sterven, wat volgens hem impliceert dat 25 december werd beschouwd als de dag waarop Jezus werd geboren. Als laatste voorbeeld, volgens Pseudo-Cyprianus, De Pascha computus, is 28 maart de dag van Christus’ geboorte. In deze voorbeelden zien we dat de geboortedag dus vooral in de periode maart tot mei valt, met een enkele uitzondering. De eerste vermelding dat de geboortedag van Jezus wordt gevierd vinden we in de Chronografie uit Rome van Philocalus, uit 354 n.C. waar de geboortedag van Jezus in een lijst met sterfdata van martelaren wordt aangegeven als 25 december. Ondanks het vreemde fenomeen dat het hier niet om een sterfdatum maar een geboortedatum gaat, wijst dit erop dat deze geboortedag van Jezus als een feestdag werd gezien. Gaan we verder zoeken in de oude bronnen dan blijkt dat in Constantinopel Gregorius van Nazianze (ca. 380 n.C.) zich opwerpt als ‘initiator’ (exarchos) om het kerstfeest ook in deze stad te vieren (Een suggestie dat Constantijn de Grote bij de invoering van het feest hier geen rol heeft gespeeld).

Het is in de vierde eeuw dat men religieuze feesten begon te formaliseren en ook de datum waarop de geboorte van Jezus Christus gevierd moest worden werd behandeld. Een tweetal  datums worden met nadruk vermeld, afhankelijk van de christelijke groepering. Als eerste 6 januari waarop het Epifanie-feest (de verschijning van de Heer) werd gevierd door de kerken in het oosten en aanvankelijk gevierd naast de feesten Pasen en Pinksteren. Pas in de 4^de eeuw kwam hier verandering in met de ketterijen van de Arianen. De andere datum die we veelvuldig zien is 25 december, waarbij niet direct duidelijk is waarop dit is gebaseerd. Opvallend is dat het Chanoeka-feest, het Joods lichtfeest (25^ste Kislev), waarin men viert dat, ten tijde van de oorlog met de Makkabeeën, de Menora bleef branden op slechts heel weinig olie, ook in deze periode valt en het is zeer goed mogelijk dat er verwarring was tussen de twee kalenders. Toch is het goed om te kijken of er andere feesten waren die op 25 december werden gevierd en of het mogelijk is dat deze feesten al vroegtijdig zijn overgenomen door de christenen.

Het idee dat op 25 december de Sol Invictus, volgens de Perzisch/Romeinse Mithras cultus de geboorte van hun god, werd gevierd is niet logisch want dit feest werd op 11 december gevierd (Hijmans, Steven. "Sol Invictus, the Winter Solstice, and the Origins of Christmas", Mouseion 3.3, 2003 p. 385; Hijmans, Steven, Dissertation "Sol The Sun in the Art and Religions of Rome", 2009, Ch. 1 p. 5). Dat de kerstdatum afkomstig is van de Romeinse Saturnalia omdat die op deze dag werden gevierd klopt ook niet, omdat de Saturnalia in eerste instantie werden gevierd op 17 december (Versnel, "Saturnus and the Saturnalia," p. 141; Palmer, Rome and Carthage, p. 63.), de verwijzing naar de Sigillaria die een paar dagen later werden gehouden waar cadeaus werden gegeven, lijkt meer op een verwijzing dat het om een speciale marktdag ging ter afsluiting van de feesten (Dolansky, "Celebrating the Saturnalia," pp. 492, 502. Macrobius, Saturnalia 1.10.24). Toch zijn er aanwijzingen dat in de Middeleeuwen verschillende aspecten van de Saturnalia zijn overgenomen in het kerstfeest (Michele Renee Salzman, "Religious Koine and Religious Dissent," in A Companion to Roman Religion (Blackwell, 2007), p. 121), maar men moet dan goed beseffen dat dit dan een paar eeuwen later is. Een andere mogelijkheid die vaak wordt geopperd is dat het zou gaan om de geboortefeest van Tammuz, ook wel Dumuzid genoemd. Maar ook hier is geen enkele reden voor, Tammuz was een vegetatiegod bij de Sumeriërs en later bij de Assyriërs en Babyloniërs en zijn feest werd gevierd in de zomer. We zien dit terug in de Babylonische en Hebreeuwse kalender die een speciale maand Tammuz hiervoor hebben (juni-juli in onze kalender). De reden hiervoor is dat sommigen denken dat de legenden van deze Tammuz of Dumuzid overeenkomen met die van Jezus (zie hier een artikel erover), maar komt met vele dingen niet overeen.

Dat uiteindelijk 25 december algemeen was geaccepteerd blijkt uit een Kersthomilie van Augustinus, begin 5^de eeuw: "It is called the Lord’s birthday when the wisdom of God presented itself to us as an infant, and the Word of God without words uttered the flesh as its voice. And yet the hidden divinity was signified to the wise men by the evidence of the heavens, and announced to the shepherds by the voice of an angel. And so we celebrate this day every year with great solemnity" (Augustinus, Sermon 185.1).

Waarom 25 december als datum is gekozen is uit de diverse oude bronnen niet duidelijk, de verwarring met de datum van het Chanoeka-feest lijkt nog het meest waarschijnlijke. Temeer daar ik nergens een heidens feest heb kunnen vinden wat toen gelijktijdig werd gevierd en dermate belangrijk dat dit vereenzelvigd zou kunnen worden met de geboortedag van Jezus. Betekent dit dat het hedendaagse kerstfeest geen heidense invloeden heeft? Nee, zoals al gezegd werd in de Middeleeuwen al enkele kenmerken overgenomen van andere feesten.

Zie de huisregels welk commentaar wordt opgenomen!

Mede mogelijk dankzij