‘Relevance is the enemy of history’. Het moest nog even gezegd worden voordat de lezer ook maar kan beginnen aan Lenderings nieuwe boek, Israël Verdeeld.

Het is wederom een prachtig boek van Lenderings hand en het heeft zoals de meeste van zijn boeken een fascinerend onderwerp.

Het betreft de situatie van de Joden van pakweg 180 v.C. tot 70 n.C. met als hoofdthema de splitsing tussen de groepering van dé Joden en dé christenen.

Dat het onderwerp veel ingewikkelder is blijkt al in de eerste hoofdstukken. Lendering pleit ervoor dat men niet kan spreken over “de” Joden, maar betoogt dat er meerdere Joodse stromingen zijn die al enorm veel van elkaar verschilden.

Er volgt een uitgebreide uitleg over de geschiedenis van de Joden vanaf de tijd van de Makkabeeën en er wordt erg goed uitgelegd dat de Joodse stromingen op veel punten verschilden, sterker nog ‘Er was dan ook nagenoeg geen onderwerp waarover consensus bestond’ als we Lenderings betoog geloven.

In deze diversiteit was echter één van de dingen die enige verbondenheid bracht de apocalyptiek, het idee van een eindtijd.

In deze periode stonden meerdere messiassen op, waaronder Jezus van Nazareth.

Lendering besteedt terecht veel aandacht aan Jezus, juist omdat hij vindt dat hier vooral christelijke (of anti-christelijke) boeken over verschijnen en weinig onafhankelijke wetenschappelijke werken over deze periode verschijnen.

Lendering zegt zelf al dat menig portret over Jezus meer zegt over de schrijver dan over de historische Jezus zelf (p. 208). Hiermee maakt hij gelijk ook een mooie schets over zichzelf. Hij probeert een reëel beeld van de historische Jezus van Nazareth te creëren en besteedt daarom aandacht aan de zogenaamde ‘Q’. Een verloren bron over Jezus, waar veel nieuwtestamentici het over eens zijn, waarop veel gedeelten van Mattheüs en Lucas op gebaseerd zijn. Lendering heeft al eens een reconstructie van deze bron gemaakt en hoopt door middel van deze bron een zekerder beeld te geven over Jezus.

Er volgt een gedetailleerd verhaal over wat wel waar is van Jezus en overal waar geen overlap is wordt zorgvuldig vermeld: ‘één bron is geen bron’. Nu heeft Lendering oudheidkundig hier natuurlijk gelijk in, maar wat overblijft is een overdreven scepticisme t.a.v. de Bijbelse Jezus. Lendering bevestigd dit door te meten met een dubbele maatstaf. Zo zegt hij over het missen van bevestiging of correctie bij Josephus het volgende: ‘we moeten dus op onze hoede zijn, zoals altijd als we slechts één bron hebben.’ (p. 256). Hier volgt ook nog een uitleg bij dat we zeker weten dat Josephus soms fouten verdoezelde. Dit volgt dan nog de methode één bron is geen bron, maar zolang het over Jezus gaat moet alles of dubbel geattesteerd zijn, of het moet volgens een ander principe betrouwbaar zijn, maar anders vindt het al snel geen rol in dit boek, omdat het niet toetsbaar is (daarnaast uit Lendering zich hierom dus kritisch over de zuigelingenmoord in Bethlehem). Aan één kant logisch, maar Lendering is niet zo kritisch als hij Josephus als bron gebruikt en laat dan toch zien dat hij zelf een stukje kritischer is bij een messias dan bij een ander persoon.

Lendering mag dan wel zijn eigen visie behoorlijk door laten schemeren, maar hij onderbouwt het goed (hoewel sommige stukken omtrent Jezus, ‘Q’ en de canon erg speculatief overkomen). Het is een heel erg helder verhaal waarin hij erg complexe materie begrijpelijker maakt.

Relevantie is de vijand van de geschiedenis citeert Lendering. Hierdoor merk je ook een beperktere bronnenkeuze. Als oudheidkundige neemt Lendering natuurlijk weinig theologische boeken tot zich en daardoor lijkt het alsof het godsdienstige punt wordt gemist. Te denken valt aan hoe Lendering het Jodendom degradeert tot een polytheïstische stroming omdat er erkend werd dat er meer bovennatuurlijke krachten waren dan God alleen. Natuurlijk heeft ook het Jodendom (soms) polytheïstische trekjes als je gaat kijken naar hoe ze met afgoden omgingen uit Egypte e.d. , maar om een enkele inscriptie van twee Joden aan te halen die Pan vereren is erg kort door de bocht. Hier had een uitgebreidere (historische) argumentering mogen volgen.

Nu is dit natuurlijk slechts een zijstraatje van het boek. De ondertitel suggereert namelijk al dat het om de scheiding tussen het Jodendom en het Christendom gaat (hoewel die ondertitel anders had moeten zijn, namelijk: De Joodse wereld aan het begin van de jaartelling, aldus Lendering). Deze beschrijving is dan ook erg helder, informatief en werkelijk mooi neergezet.

Een laatste punt moet wel benoemd worden. Zolang Lendering spreekt over de breuk tussen de Joden en Christenen gaat hij ervan uit dat deze groeperingen nog heel erg lang naast elkaar leefden, met het christendom als Joodse stroming en dat er pas met het Concilie van Nikaia werd besloten ‘dat Christus niet alleen volledig mens was geweest, maar ook volledig God.’ Lendering noemt dit een ‘buitengewoon vernieuwend besluit, aangezien de hele christelijke theologie er tot dan toe van uit was gegaan dat Christus aan God de Vader onderworpen was’. Dit is veel te kort door de bocht en simpelweg niet waar. Er wordt al in de Bijbel gesproken over Jezus als God-zijnde en daarnaast is er een hele theologische discussie al geweest in de 2e en 3e eeuw over de Triniteit die slechts werd geformaliseerd in Nikaia (zie bijv. dit artikel). Daarnaast waren de vroege kerkvaders (bijv. Ignatius 1e/2e eeuw) er ook absoluut niet voor om vast te blijven houden aan Joodse opvattingen. Lendering beschrijft dit mogelijk vanuit de Joodse kant, maar vanuit de christelijke kant was er al lang afscheid genomen van de Joodse stromingen.

Al met al is ‘Israël Verdeeld’ een prachtboek, waar natuurlijk wel wat haken en ogen aan zitten. Het boek is een aanvulling voor iedereen die meer wil weten over het Jodendom in de eerste eeuw en zou zeker interessant zijn voor juist de mensen die geschiedenis wel relevant vinden (lees: christenen). Het geeft een erg toegankelijke achtergrond op de wereld waar Jezus in leefde en het heeft meer diepgang dan elk ander Nederlandstalig boek (wat ik voor ogen heb gehad) over deze periode.

Israël verdeeld is het nieuwste boek van Jona Lendering. Het is te koop via Athenaeum.nl en wordt zondag 23 november 2014 gepresenteerd in het Rijksmuseum van Oudheden.

Door Mischa van de Giessen

Zie hier voor meer informatie of bestellen.

Zie de huisregels welk commentaar wordt opgenomen!

Mede mogelijk dankzij