Aantekeningen bij de Bijbel:

‹ Quizvraag van de week (21) — BiblioblogNED Top 30 ›

Livius Nieuwsbrief (54)

Gepubliceerd op 01-03-2010

Dit is de vierenvijftigste aflevering van de Livius Nieuwsbrief, voor mensen met belangstelling voor de antieke wereld.. Het wordt uitgegeven door Livius.

Terwijl u dit leest, ligt de papieren folder met het cursusaanbod bij de drukker; die ontvangt u, ijs en weder dienende, volgende week. Als u niet in ons mailingbestand staat en toch op de hoogte wil worden gehouden, kunt u de tekst hier downloaden.

Jona Lendering (redactie)

===

EGYPTE

Niet te missen, de resultaten van het DNA-onderzoek naar de familie van Toetanchamon. Uitgebreide en deskundige uitleg aan het einde van deze nieuwsbrief.

Het maandelijkse gesleep met mummies: een (Toetanchamon), twee, drie, vier (let op de lokatie!).

En verder: Luxors sfinxenallee, de vondst van een standbeeldhoofd van Amenhotep III., watermanagement.

===

MESOPOTAMIË, SYRIË en ISRAËL

De afdeling voorspelbaar nieuws: de VS geven Iraakse kunstschatten terug, Nederland geeft een kleitablet terug, er zijn plannen om beschadigde Iraakse nederzettingen te restaureren, en dit verhaal over Iraks gestolen oudheden.

Een handig artikel over de namen van Jeruzalem. Plus: de vondst van een straat en een aquaduct.

Israel neemt de verantwoordelijkheid op zich voor het beheer van enkele heilige plaatsen op de westelijke Jordaanoever, zegt de een; nietes, zegt de ander, de joden bezetten islamitische heiligdommen. Een Egyptisch artikel over archeologie in Israel kraakt harde noten, en ook The Economist is kritisch over het archeologiebeleid.

En verder: Oman, Ur, IJzertijdopgravingen in de Verenigde Arabische Emiraten, de archieven van Ebla, Damascus, een Byzantijnse wijnpers in Ganei Tal.

===

IRAN en CENTRAAL-AZIË

Twee korte artikelen over monumentenzorg in Iran: het een illustreert hoe bezorgdheid verkeerd kan uitpakken en hoe men van een genomen maatregel terugkomt, het ander illustreert dat archeologie wel eens op de verkeerde plek in het landschap kan liggen en te laat wordt herkend.

===

GRIEKENLAND en BULGARIJE

De Grieken zijn altijd zo bescheiden als ze vondsten presenteren. Voor deze acht hellenistische graven zouden in Egypte of Bulgarije zestien persberichten zijn geschreven, en vermo

edelijk meer.

En verder: meer over dat Minoïsche wrak, Knossos, een christelijk graf in Perperikon, Plovdiv.

===

ROME EN ZIJN RIJK

Let niet op het germanisme in de titel en de datering van keizer Diocletianus vóór Christus, want dit is nu eens een proefschrift dat je zou willen lezen: de Historia Augusta, waarvan altijd is gedacht dat 'ie door een enkele auteur is geschreven, blijkt toch verschillende compositiestrata te hebben. Promotie 4 maart. Dit bericht wordt hopelijk vervolgd.

Italianen zullen nooit iets begrijpen van archeologie. Stel, je vindt in Gabii een archaïsch paleis. Dan heb je een archaïsch paleis gevonden. Dat is mooi genoeg. Dus je brengt niet naar buiten dat het mogelijk het paleis was van Sextus Tarquinius, die de enige is van wie we weten dat hij in die tijd daar heeft gewoond. Er woonden namelijk nog honderden mensen. Gek wordt een mens ervan, van die wonderlijke, onwetenschappelijke neiging om elke vondst op te hangen aan een historisch persoon.

Een bizar bericht over een Syrische grot die uit de derde eeuw n.Chr. zou dateren. Ze zullen wel bedoelen dat er vondsten uit de derde eeuw hebben gelegen, want de grot zal wel ouder zijn geweest.

De vondst van een stuk muur bij Nemi wordt efficiënt gehyped met literaire verwijzingen.

En verder: Palmyra, en nog eens Palmyra, het theater van Medellin en het maandelijkse rijtje nieuws uit Groot-Brittannië: Colchester, een urn uit Exeter, een Jupiterbuste uit Ripon, de Suffolk Hoard maar weer eens, Upton Grey, York (met een conclusie die niet lijkt te worden gedragen door het aangevoerde bewijsmateriaal).

===

DE LAGE LANDEN

Leuke website over de Romeinen in Duitsland, zoals te zien op postzegels.

Ook leuk: een wielband bij Amelisweerd.

===

OVERIG

Een vrij spectaculaire vondst: een wrak uit de Bronstijd, voor de kust van Devon.

Hier word je vreselijk moe van: enkele geleerden beweren dat ze de mythe van de kinderoffers in Karthago hebben ontkracht. Dat gebeurde vijf jaar geleden ook al eens. En tien jaar geleden. En dertig jaar geleden. Vreemd dat geleerden die dat niet weten zomaar mogen werken aan een universiteit. (3 op de schaal van Ktesias.)

Een aardig interview met de Nederlandse vertaler Vincent Hunink, met voorbeelden van hoe hij tot zijn vertalingen komt.

Een beetje off-topic, maar wel interessant: de vondst van een ijsmummie op Groenland, 4000 jaar oud. Dan waren de noordelijke zeeën dus bevaarbaar, kan Pytheas IJsland hebben bereikt en is dat inderdaad het ultima Thule. Over de implicaties voor het heikele vraagstuk wie de eerste bewoners van Amerika waren, zullen we het maar niet te hebben.

===

JODENDOM en CHRISTENDOM

Van veel oudheden in westerse musea wordt beweerd dat ze eigenlijk thuis horen in het land van herkomst. Het ziet er niet naar uit dat de Codex Sinaiticus, ooit verkocht door Stalin aan de Britten, snel naar Egypte gaat.

Een handig overzicht van alle keizerlijke wetgeving inzake religie uit de vierde eeuw.

===

DWAASHEID

De vondst van de stadsmuur van Salomo - de holle hype werd dit keer zelfs door de Nederlandstalige kranten doorgeprikt. Er is simpelweg geen enkele reden de muur in de tiende eeuw v.Chr. te dateren (behalve de wens van de opgravers).

===

VRIENDEN VAN LIVIUS

Op zondag 7 maart komen de Vrienden van Livius samen en spreekt Sigrid van Roode over Oman. U bent vanaf half twee welkom aan de Nieuwezijds Voorburgwal 282 A te Amsterdam, bereikbaar met de tramlijnen 1, 2, en 5 (halte Spui).

===

BOEKEN

Een van de beroemdste boeken uit de militaire geschiedenis is Antike Schlachtfelder van Johannes Kromayer en Georg Veith, die aan het begin van de twintigste eeuw een team geleerden uitzonden om, u raadt het, antieke slagvelden te verkennen. Dat was destijd bepaald gevaarlijk en tenminste een onderzoeker werd vermoord. De vier delen zijn al heel lang niet meer leverbaar; in Nederland bezit alleen de Koninklijke Bibliotheek een exemplaar. Maar er gloort hoop: de uitgever overweegt een herdruk. Voorintekenen kan via deze webpagina.

===

INTERNET

We hadden in deze rubriek nog geen digitaal museum opgenomen, hoewel dat toch een van de belangrijkste vernieuwingen is die we aan het internet hebben te danken. Dus hier: The Palestine Exploration Fund. Mooie site, veel bruikbare informatie.

===

EN HOE ZAT DAT NOU, MET DAT DNA VAN TOETANCHAMON?

Uw redacteur snapte het allemaal niet meer, maar zijn Livius-collega Sigrid van Roode legt uit. Voilà, alles wat u wilde weten over het DNA van Toetanchamon - en het loont om er even rustig voor te gaan zitten.

De volgende mummies zijn getest:

Joeja, de vader van Teje. Deze mummie is intact gevonden in zijn graf en dus met zekerheid geïdentificeerd.
Toeja, de moeder van Teje. In hetzelfde graf gevonden en met zekerheid geïdentificeerd.
Amenhotep III. Gevonden in KV35 (graf van Amenhotep II, later hergebruikt als cachette voor koningsmummies) met zijn naam erop, maar later hergemummificeerd, dus niet 100% zeker.
Toetanchamon. Gevonden in zijn graf en met zekerheid geïdentificeerd.
KV55: een man in een totaal verstoord graf waar spullen van meerdere mensen in lagen (Teje, Kiya). Alle namen weggehakt en dus totaal niet geïdentificeerd.
KV35EL: mummie van een vrouw, de Elderly Lady, aangetroffen in een zijkamer van KV35. Identiteit onbekend. Wel een hoop over gespeculeerd: is het Teje, Hatshephut, Nefertiti?
KV35YL: mummie van een vrouw, de Younger Lady, in dezelfde zijkamer aangetroffen. Identiteit onbekend. Ook een hoop over gespeculeerd, wie herinnert zich niet het Discovery-dieptepunt over deze mummie als Nefertiti?
KV21a: mummie van een vrouw, vermoedelijk uit de 18e Dynastie. Identiteit onbekend.
KV21b: mummie van een vrouw, vermoedelijk uit de 18e Dynastie. Identiteit onbekend.
Foetus 1 en 2: de twee meisjes uit het graf van Toetanchamon, waarvan aangenomen wordt dat het zijn dochtertjes zijn, maar dat staat nergens. Ze zijn ongeïdentificeerd.

Het DNA-onderzoek dat is uitgevoerd is volgens de STR gedaan (short tandem repeat): het vergelijken van stukjes DNA die steeds kleine sequenties herhalen. Het is onduidelijk wat dat precies doet, maar je kunt het goed gebruiken voor familievergelijkingen, althans beter dan een test op mitochondriaal DNA (bekend van CSI en Discovery Crime Night): daarmee kun je namelijk alleen vaststellen of mensen verwant zijn aan elkaar, maar niet in welke mate of graad.

De volgende identificaties staan nu vast:

KV35EL, de Elderly Lady, is de dochter van Joeja en Toeja. Dat maakt haar Teje, die nu voor het eerst is geïdentificeerd.
KV35EL (Teje) en Amenhotep III zijn de ouders van KV55 en van KV35YL, de Younger Lady.
Die laatste twee, KV55 en KV35YL zijn de ouders van Toetanchamon, die dus broer en zus waren.

Het DNA van de foetussen is ontoereikend, maar mogelijk is hun moeder KV21a. Hun vader is niet te achterhalen.

Nu de problemen:

KV55 zou dus Echnaton kunnen zijn, want dit is een zoon van Amenhotep III en Teje. Op basis van deze aanname wordt de veronderstelde mummie van Amenhotep III nu werkelijk geïdentificeerd als Amenhotep III (dat was immers niet 100% zeker). Nu geloof ik beslist dat die mummie inderdaad van Amenhotep III is, maar dan omdat hij klaarblijkelijk samen met Teje meerdere kinderen had en als farao gemummificeerd is. De identificatie van KV55 is niet geheel zeker en van daar terugredeneren dat zijn vader dus wel zijn vader zal zijn, gaat mank.
KV55 zelf bl
ijft problematisch. Het is een zoon van Amenhotep III en Teje, en is de vader van Toetanchamon. Er zijn echter nogal wat onduidelijkheden over de leeftijd van deze mummie. Het lijkt erop dat de geleerden het niet eens kunnen worden over hoe oud die nu geworden is: sommige studies noemen 25, anderen in de 60, een middenweg zegt 35-45 (het JAMA-rapport), Hawass noemt 45-55 in persconferenties, kortom: vaag. De aanname dat het Echnaton is alleen maar logisch omdat we niet weten wie het anders zou moeten zijn.
KV35YL, tja....de moeder van Toetanchamon dus en een dochter van Teje. Er is lang gespeculeerd over wie zijn moeder nou toch zou zijn, maar dit slaat wel alles. De theorie dat Toetanchamons moeder Kiya zou zijn, een bijvrouw van Echnaton, is daarmee afgedaan. Maar wie is deze dame dan wel? Als ze een volle zuster van Echnaton zou zijn (even aannemend dat KV55 dat is), zou ze hoger in de hierarchie staan dan Nefertiti. Die wordt immers nergens Koningsdochter genoemd, maar is wel de hoofdkoningin. De Younger Lady is kennelijk van koninklijken bloede. Overigens weten we van Nefertiti helemaal niet wie haar ouders zijn, dat staat nergens. Amenhotep III en Teje hadden nog een aantal dochters: Sitamon, Henoettaneb, Nebetiah, en Baketaton. Die laatste is waarschijnlijk te jong, maar is de enige die nog in de Amarnatijd genoemd wordt. Van de andere drie wordt nooit meer iets vernomen na de dood van Amenhotep III, tenzij een van hen schuilgaat onder de naam Kiya. Om het nog ingewikkelder te maken waren Sitamon en Henoettaneb ook officieel getrouwd met hun vader en droegen de titel van koningin.
KV21a zou mogelijkerwijs de moeder van de foetussen kunnen zijn, en daarom eventueel de vrouw van Toetanchamon, Anchesenamon. Een verwantschap met KV55 is echter niet aangetoond (als zij Anchesenamon is, is ze de dochter van Echnaton en Nefertiti, en zou ze dus verwantschap met KV55 moeten vertonen, als dat inderdaad Echnaton is). Hiervoor is het DNA echter ontoereikend... en daar zitten we weer met nieuwe vragen. En wat mij persoonlijk dan weer dwars zit: KV21a heeft volgens het artikel in JAMA klompvoeten, dus allebei. Toetanchamon heeft ook een klompvoet blijkt nu, en wordt ook daadwerkelijk afgebeeld met stokken waarop hij leunt. Anchesenamon, die als zij KV21a is, dus helemaal niet dan zeer moeizaam zou moeten kunnen lopen, wordt nergens afgebeeld met een wandelstok.

Wat zouden we graag nog willen weten?

Een aantal achterliggende methodische vragen bij het onderzoek. Om te beginnen de ruwe data...waarom zijn bepaalde keuzes gemaakt en waarom andere niet? Ik ben geen DNA-expert maar Egyptoloog, maar ik zou toch wel graag zien dat de ruwe data beschikbaar kwamen zodat er onbevangen ogen naar kunnen kijken.
Maar zonder alleen maar op de vraagtekens te willen wijzen is er ook een paar dingen heel mooi, vind ik zelf. Teje is dus al die tijd begraven geweest met haar kinderen bij zich in een apart kamertje van KV35: de jongen die erbij ligt is vermoedelijk kroonprins Toetmozes, die voortijdig stierf waardoor Echnaton op de troon kwam, en een kat had waar hij dol op was. Toetanchamon blijkt opeens een moeder van vlees en bloed te hebben. Zowel Teje als de moeder van Toetanchamon kun je opeens in het gezicht kijken, en dat gaat voor mij toch echt boven elke wetenschappelijke theorie. Fantastisch. De Oude Egyptenaren zelf zouden dat ook zeer waarderen: je identiteit kwijtraken is ongeveer het ergste dat je kan overkomen als je dood bent, en deze mummies hebben in elk geval hun identiteit weet terug.

===

EN TOT SLOT

Eindelijk een nuttige toepassing van de Assyrische religie.

Jona Lendering
http://www.livius.nl/

Tags: Livius Nieuwsbrief

Commentaar

Zie de huisregels welk commentaar wordt opgenomen!