Literatuur
Bijbelteksten

Chronogram

Een chronogram is een gelegenheidsgedicht waarin de letters die in het Latijn getalwaarde hebben (M, D, C, L, X, V en I) in kapitaal staan en bij elkaar opgeteld het jaartal opleveren waarin de gebeurtenis waarover het vers gaat, heeft plaatsgevonden. Wanneer het chronogram slechts één regel telt, noemt men dat een chronostichon, bij twee regels een chronodistichon. Andere termen voor chronogram zijn carnatioen, incarnatie, jaartalvers of tijdvers. (G.J. van Bork, Algemeen letterkundig lexicon, lemma chronogram). Chronogrammen komen ook veelvuldig voor in Hebreeuwse teksten.

Bijbel

Dit verschijnsel komt niet in de Bijbel voor. Wel worden voor chronogrammen veelvuldig gebruik gemaakt van Bijbelteksten.

Jodendom

We zien dit verschijnsel niet alleen vaak terug bij synagogen en Joodse gebouwen, maar ook in oudere Hebreeuwse boeken (Alef Beet, Het Hebreeuwse chronogram, Vol. 20/2 (2010), p. 19-24).

Portugese Synagoge Ingang

Een mooi voorbeeld is de Portugese synagoge in Amsterdam die boven de ingang בשנת ואני ברב חסדך אבוא בֹיֹתֹךֹ לפ״ק heeft staan, een citaat uit Psalm 5:8 וַאֲנִ֗י בְּרֹ֣ב חַ֭סְדְּךָ אָבֹ֣וא בֵיתֶ֑ךָ "Maar ik zal door de grootheid Uwer goedertierenheid in Uw huis ingaan". Het eerste bouwjaar is 1672 (volgens Joodse jaartelling 5432), het woord לפ״ק lifrat katan geeft aan dat het om het 6^de millennium gaat, als we dat eraf trekken komen we op 432. Dit is de waarde van het woord בֹיֹתֹךֹ, waarboven de nequdot zijn geplaatst en aangeeft dat dit woord als enige geteld wordt in het chronogram (1x Beth [waarde 2], 1x Yod [waarde 10], 1x Kaf [waarde 20], 1x Tau [waarde 400] = 432). Ook de naam van de initiatiefnemer voor de bouw van de synagoge, de in Portugal geboren opperrabbijn Ishac Aboab da Fonseca, zit verborgen in de laatste twee woorden: אבוא בֹ(יֹתֹךֹ).

Christendom

Ook bij sommige kerken zien we dat er soms een chronogram aanwezig is. Boven de ingang van de de kerk van Rupelmonde (België) staat de volgende tekst GLORIOSE VICIT DRACONEM (Roemrijk overwon hij de draak) waarin de vergrootte letters het bouwjaar 1758 aangeeft, waarbij L (50) + I (1) + V (5) + I (1) + C (100) + I (1) + D (500) + C (100) + M (1000) = 1758. Een ander voorbeeld is de Sint Oswalduskerk in Zeddam waar pastoor Terwindt bij de voltooiing van de restauratie (waar hij uit eigen zak 25.000 gulden aan had bijgedragen) een gedenksteen met een chronogram aanbrengen naast de ingang van de kerk, waaruit duidelijk blijkt dat hij degene was die achter de restauratie zat: HanCCe sVIs restaVrarI CVraVIt M. / TerVVInDt, Pastor.

In de herdenkingsmunt van het tweede eeuwfeest van de Augsburgse Confessie (1530) is een chronogram in petra DIVInae VerItatIs hostI: bVs Infense petIta ManebIt nobIs In ConCVssa verwerkt (=1730).

Sinds de reformatie werd in de Latijnse woorden Vicarius Filii Dei "Plaatsvervanger van Gods Zoon", een chronogram met de getalwaarde 666 gezien en ten onrechte als een paustitel bestempeld (De eerste die hiermee kwam was: Andreas Helwig, Antichristus Romanus (1612)), in werkelijkheid is de titel Vicarius Christi "Plaatsvervanger van Christus" (het woord vicarius kan men beter vertalen met "vertegenwoordiger" of "representant", denk aan het Engels vicar "dominee").

Bereken Chronogram Romeinse cijfers

Bereken Chronogram Hebreeuwse Letters

Geschiedenis

Met name tijdens de Renaissance was het maken van chronogrammen, al dan niet met allerlei varianten erop, zeer populair. Er zijn dan ook vele voorbeelden te vinden in boeken, of op gevelstenen en standbeelden, waarbij de desbetreffende letters vergroot of anders afwijkend zijn geplaatst.

Een bekend voorbeeld vinden we in de gedenksteen in de Sint Jeroensbrug in Leiden, waar in een kort gedicht de intocht van de Geuzen in 1574 (=Leidens Ontzet) wordt herdacht.

Men was in groot verdriet
Want eten wasser niet
En tvolc van hunger schreiden
Ten laetst God nedersiet
En zunt deur deze vliet
Broot spiz en dranc in Leiden

In het gedicht zitten allerlei leuke vondsten: Het onderstreepte geeft al "drie oktober" aan, als men de vetgedrukte letters als Romeinse cijfers optelt (let op de D is niet meegenomen) dan krijg je 1574. Verder bevat het gedicht 131 letters, wat overeenkomt met het aantal dagen dat het beleg duurde.

Boven het middenpoortje van het stadhuis in Leiden vinden we een ander chronogram, gemaakt door Jan van Houten in 1574: ‘nae zWarte hUngernoot gebraCht had tot de doot bJnaest zesdUIzent MensChen aLst god den heer Verdroot gaf hI Uns Weder broot zoVeeL WI CUsten WensChen’. Ook hier verwijzen de getalwaarden van de hoofdletters naar het ontzet van Leiden in 1574.

Na de restauratie van de Eusebiustoren te Arnhem in 1994 werd in het timpaan de volgende tekst van Bernard Grothues gezet: ‘Voor U staat hier eUsebIUs reChtop en fIer, Vaak besChoten en zo Lang gekWeLD, gerestaUreerD en In praCht hersteLD’. Zowel het chronogram als de 19 woorden en de 94 letters, waaruit het jaarschrift bestaat, duiden op het jaar 1994.

Een ander voorbeeld is de toegangspoort van Huis Bergh (Gelderland) waar op de fries staat: CoMes osWaLDUs sIbI et posterIs ereXIt "graaf Oswald richtte dit op voor zich en zijn nakomelingen", wat het jaar 1679 geeft en overeenkomt met het jaar van de bouw van de poort (E.H. ter Kuile, Het kwartier van Zutfen, [1958] p. 17; Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed, Complexnummer 526788, p. 16), als we verder lopen dan zien we bij de ingang: Deo faVente osWaLDUs et LeopoLDIna eXstrUXerUnt "Oswaldus en Leopoldina hebben dit met Gods hulp gebouwd", overeenkomend met het oprichtingsjaar 1701 (E.H. ter Kuile, p. 18).

Het kan niet anders dat ook het standaardwerk van James Hilton "Chronograms, 5000 and more in number, excerpted out of various authors and collected at many places" (1885) op de titelpagina een chronogram heeft:

Aangemaakt 17 augustus 2017

Zie de huisregels welk commentaar wordt opgenomen!